Dil Bilgisi
|
Çekim ve Yapım Ekleri
A) İSİM ÇEKİM EKLERİ: 1) Çokluk Eki: İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler. Örnek: elmalar,çocuklar ,öğrenciler. 2) Hal Ekleri:- i,-e,-den,-de ekleridir. Örnekler: Kitabı ver (belirtme hali) Yola bak (Yönelme hali) Evden geliyorum (Çıkma hali) Sende kaldı (Bulunma hali) Sıradan insanlarla işim olmaz.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur) Bunlar gözde çocuklardır.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur) Sudan sebeplerle yanıma gelme (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur) 3) İyelik ekleri: Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder. Örnek: Kitabım,kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları iyelik eklerini, ismin başına benim, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz. 4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri): “ın, in, un, ün” biçimindedir.Belirtili isim tamlaması kurar. Örnek: kapı-n-ın kol-u , müdür-ün oda-sı 5) Eşitlik Eki: “-ca,-ce” biçimindedir. Örnek: Sence bu doğru mu? Çocukça davranma 6) Ek eylem Ekleri: İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir. Örnek: iyi-y-im, iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler B)FİİL ÇEKİM EKLERİ 1) Zaman ekleri (Bildirme Kipleri): Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir. Örnek: gel-miş (Duyulan geçmiş zaman) oku-du (görülen geçmiş zaman) gid-i-yor (şimdiki zaman) yat-acak (Gelecek geçmiş zaman) Şimdi gelir (Geniş geçmiş zaman) 2) Dilek kipleri: Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir. Örnek: Gider-se-m gelmem (Dilek-şart kipi) Biraz daha oturayım (istek kipi) Ders çalışalım (istek eki) Artık git-meli-y-im (Gereklilik kipi) Bunları da oku-sun (Emir eki) Dışarı çıkın (Emir eki) 3) Şahıs Ekleri: Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden sonra gelirler. Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusak-k , üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler YAPIM EKLERİ: İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir.Eğer sözcük yapım eki almışsa basit yapılıdır sözcük çekim eki olsa da basittir 1) İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine eklenerek, yeni bir isim gövdesi oluşturan eklerdir. Lık: kömür-lük, göz-lük , kulak-lık … lı: Şehir-li , para-lı , ağaç-lı , baş-lı … sız: su-suz, para-sız, ev-siz, cü: göz-cü, sanat-çı, yol-cu, simit-çi, ce: Türk-çe İngiliz-ce daş:Çağ-daş, arka-daş, yol-daş üncü: üç-üncü beş-inci msı: acı-msı ekşi-msi cil: et-cil ben-cil insan-cıl şın: sarı-şın sal: kum-sal kadın-sal ıt: yaş-ıt cağız: kız-cağız çocuk-cağız cık: az-ı-cık küçük-cük tı: horul-tı cıvıl-tı 2) İsimden Fiil Yapan Ekler: İsim köklerine veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türetir. la: su-la, taş-la, uğur-la al: çok-al, az-al, dar-al l: doğru-l, sivri-l a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a ar: yaş-ar, mor-ar, sarı-ar da: fısıl-da, horul-da, gürül-de at: yön-et, göz-et ık: geç-ik, bir-ik ımsa: az-ımsa, benim-se,küçü(k)-mse kır: fış-kır, hay-kır lan: ev-len, rahat-la laş: şaka-laş, der-leş, çocuk-laş sa: su-sa, garip-se önem-se 3) Fiilden İsim Yapan Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir. ca: düşün-ce, eğlen-ce ocak-ecek: giyecek, yok-ocak, aç-ocak ak: yat-ak, kaç-ak, dur-ak, ga: böl-ge, bil-ge, süpür-ge, gan: çalış-kan, unut-kan, kay-gan gı: sev-gi, çal-gı, as-kı gıç: bil-giç, dal-gıç, başlan-gıç gın: yor-gun, bil-gin, bez-gin, bit-gin ı,-i: yaz-ı, öl-ü, yap-ı, çat-ı, kok-u, doğ-u ıcı-ici: yap-ıcı, gör-ücü, al-ıcı, sat-ıcı, ık-ik: kes-ik, aç-ık, göç-ük, ım-im: say-ım, seç-im, öl-üm, ölç-üm ın-in: yığ-ın, ak-ın, tüt-ün, ek-in, nç: gül-ünç, sev-inç ıntı: es-inti, çık-ıntı, dök-üntü, ır-er: gel-ir, gid-er, ok-ur, ış: otur-uş, yürü-y-üş, ıt: geç-it, yak-ıt, ölç-üt, ma: gülmeyi severim , konuşmayı bil. mak: gelmek, gitmek tı: belir-ti, kızar-tı, 4) Fiilden Fiil Yapan Ekler: Fiil soylu kelimelerden yeniden fiil yapan eklere denir. dır: gül-dür, yap-tır, koş-tur, ala: kov-ala, silk-ele, er: gider, çık-ar, imsa: gül-ümse, an-ımsa, ın: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n, r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir, ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş, t: uza-t, sap-ıt, korku-t, üşü-t, ı: sev-il, kır-ıl, sat-ıl EKLERLE İLGİLİ GENEL UYARILAR 1) “-i” 1.tekil kişi ekiyle, bu eke benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır. Örnek: Evi yandı. (3.t.k.iyelik eki) Evi yaktı. (İsmin –i hali) Bu yapı Osmanlılardan kalmadır. (Fiilden isim y.eki) 2) Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmez.Fakat isim çekim eklerinden olan -de ve –den hal ekleri eğer sıfat olarak kullanılırsa yani sıfat yapımında görev alırsa o zaman ismin anlamını değiştirir ve yapım eki olur. Örnek: Okuldan geliyorum. (Çıkma durum eki) Senin gibi bir candan arkadaşım yok. (Sıfat yaptığı için yapım ekidir.)S İ Yalandan bir kavga çıkardılar. (Sıfat yaptığı için yapım ekidir) İ Sıradan insanlarla işim olmaz. Sende bir şeylerim kaldı.(Bulunma durum eki) Bunlar,gözde öğrencilerdir.(Sıfat yaptığı için yapım ekidir) 3) 1.Tekil kişi eki olan -m ile bu eke şekilce benzeyen diğer ekler birbiri ile karıştırılmamalıdır. Örnek: Seçimi kim kazandı? (F.i.yapım eki) Bir dilim ekmek verir misin? (F.i.y.eki) Bu işten dilim çok yandı. (1.t.k.i.eki) Sana saçımı süpürge ettim. Ama ben daha çok küçüğüm. (Ek-fiil) O benim kalemim. (Tamlayan durum eki) Beni bırakıp gitme küçüğüm. (1.k.i.eki) 4) 2. kişi iyelik eki olan -n ile buna şekilce benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır. Örnek: Aklın neredeydi? (2.t.kişi iyelik eki) Bu yıl ekin ekmeyeceğiz. (F.i.y.e.) Buraya gelin. (2.ç.kişi emir eki) Yurdun soruları bitmiyor. (İlgi eki) Turistler,bu yıl Türkiye’ye akın edecek. (F.i.y.e.) 5) İsim-fiil eki olan -ma,-me ile f.f. yapan olumsuzluk eki karıştırılmamalıdır. Örnek: Yürümeyi severim.(İsim-fiil) Onunla biraz konuşmayı dene.(İsim-fiil) Artık benimle konuşma.(F.f.yapan olumsuzluk eki) Peşimden gelme.(F.f. yapan olumsuzluk eki) 6) “L” fiilden fiil yapım ekiyle “L” isimden fiil yapım eki birbirine karıştırılmamalıdır. Örnek: Artık günler kısaldı.(İ.f.y.e.) Bardak kırıldı.(F.f.y.e.) 7) “Ş”filden fiil yapım ekiyle (işteşlik eki), “ş” fiilden isim yapım eki (isim-fiil) birbiriyle karıştırılmamalıdır. Örnek: Hep birlikte gülüştüler.(F.f.y.e.) (işteşlik eki) Bakışların beni heyecanlandırıyor.(F.i.y.e.) (isim-fiil) Bu gülüşü,bu bakışı hiç unutmam.(F.i.y.e.) (isim-fiil) Bir süre öylece bakıştık.(F.f.y.e.) (işteşlik eki) Not: “-ş” karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı veriyorsa f.f. yani “işteşlik eki” dir. 8) İsimden isim yapım eki olan “-cı” ile fiilden isim yapım eki ici birbiriyle karıştırılmamalıdır. Örnek: Yolcu var mı?(i.i.y.e.) Kalıcı bir işin yok mu?(f.i.y.e.) 9) Fiilden isim yapım eki olan “-sal” ile isimden isim yapım eki olan “-sal” birbiriyle karıştırılmamalıdır. Örnek: Kumsal (i.i.y.e.) Gör-sel (f.i.y.e.) Evren-sel (i.i.y.e.) işit-sel (f.i.y.e.) 10) İsimden fiil yapan “-imse” ile F.F.yapan “-imse” karıştırılmamalıdır. Örnek: Ben-imse (i.f) Gül-ümse (f.f) Öz-ümse (i.f) An-ımsa (f.f) 11) Türkçede önce yapım eki sonra çekim eki gelir. Örnek: Kork-u-yor-um taşlıklar Bunun istisnaları da olabilir. Annemsiz gitmem. 12) Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir. Örnek: Gözcülük, korkulu, dalgalı, ışıksız, örtülü… NOKTALAMA İŞARETLERİ
NOKTA (.)
1. Olumlu ve olumsuz cümle sonlarında konur. • Beni beklediğinizi bilmiyordum. 2. Kelimelerin kısa yazılışlarında kısaltmanın sonuna konur. • Prof. Dr. Ahmet Emek 3. Tarihlerin ve saatlerin yazımında rakamların arasına konur. • 02.05.2001'de, saat 10.50'de doğmuş. 4. Sıralama sayılarında "-inci" ekinin yerine kullanılır. • Kitabın 34. sayfasındayım. 5. Büyük sayıların yazımında basamaklar arasına konur. • 678.550.000 89.095.000 6. Bölüm ve alt bölümleri gösteren rakam veya harflerden sonra kullanılır. • 1. Lehçe 2. Şive 3. Ağız • a. Matematik b. Kimya c. Fizik VİRGÜL (,) 1. Cümledeki eş görevli kelimeleri veya kelime öbeklerini sıralamak için kullanılır. • Masanın üzerinde kitaplar, defterler, kalemler ve silgiler vardı. • Hasan, Gülay, Sema, Nurşen ve ben bu ödevi birlikte yaptık. • Sınıfın duvarları, koridor tavanları, bahçe duvarının iç cephesi boyandı. 2. Sıralı birleşik cümleleri ayırmak için kullanılır. • Yokuşu hızla çıktım, önüme çıkan ilk sokaktan sağa döndüm. 3. Cümlede vurgulanmak istenen cümle öğelerini ayırmak için kullanılır. • Yaşadığım her günü, sadece sana borçluyum. • Yavuz, arabanın kapısını tamir ettirdi. 4. Cümle içindeki ara sözlerin, ara cümlelerin başına ve sonuna konur. • Onu bu düşüncesinden hiç kimse, annesi bile, vazgeçiremez. • Yeliz, şu dün tanıştığımız arkadaş, Afyonluy-muş. 5. Seslenme ve hitaplardan sonra konur. • Canım Anneciğim, • Baylar Bayanlar, • Sevgili Arkadaşım, 6. Cümlelerin başında kullanılan "evet, hayır, lütfen, rica ederim..." gibi kelimelerden sonra kullanılır. • Evet, ben de bu yemekten istiyorum. • Lütfen, benimle gelir misin? 7. Adlaşmış sıfat ve adlaşmış sıfat-fiillerden sonra kullanılır. • Genç, çocuğun yüzüne alaylı bir ifadeyle baktı. • Alışmış, kudurmuştan beterdir. 8. Kesirli sayılarda tam sayı ile kesiri birbirinden ayırmak için kullanılır. •55,60 3,8 345,76 23,05 9. İşaret veya şahıs zamirini işaret sıfatından ayırmak için kullanılır. • O, kalemi yere attı. • Bu, karanlık yollarda her zaman karşımızc çıkabilirdi. NOKTALI VİRGÜL (;) 1. İçinde virgül kullanılmış cümleler sıralı birleşik cümle hâline getirilirken aralarına noktalı virgü konur. • Çantasını, giysilerini, aletlerini hazırladı; balık tutmaya, Kızılırmak'a gitti. 2. Farklı türde sınıflandırma yaparak bir sırala ma yapılıyorsa türler arasına noktalı virgül konur. • İsveç'ten, Norveç'ten yirmişer; Alman ya'dan, İngiltere'den on beşer sporcu geldi. İKİ NOKTA (:) 1. Bir cümleden sonra örnek verilecekse, açık lama yapılacaksa o cümlenin sonuna iki nokta ko nur. • Geçen yıl bu kitapları okudum: Yaban, Si nekli Bakkal, Ateşten Gömlek. • Türemiş kelime yapım eki almış kelimedir Yalnızlık, solgun, kalemlik. 2. Alıntılarda önceki cümlenin sonuna konur. • Atatürk diyor ki: "Vatan, çalışkan insanların omuzları üstünde yükselir." 3. Konuşma cümlelerinden önce konur. • Seyfi, babasına: - Bu yıl memlekete gitmiyorum, dedi. ÜÇ NOKTA (...) 1. Cümlede sıralanan örneklerin devam ettiğini anlatmak için kullanılır. • Her gün aynı nasihatleri dinliyorum: Erken yat, kahvaltı etmeden evden çıkma, yolda arabalara dikkat et, kimseye güvenme, terleme... 2. Yarım bırakılmış, eksiltili cümlelerin sonuna konur. • Burası öyle güzel ki... • Seni bir kere daha gördüm ya... 3. Alıntılar içinde yazılmayan, atlanan bölümlerin olduğunu belirtmek için kullanılır. • Thales, bu konuda: "...her şeyin yok olduğu anda dahi ümit kalıcıdır." diyor. • "Sabah olmuştu... Kimseyi sokakta görememiştim... Nerdeydiler acaba?" 4. Kaba sözler, küfürler, argo tabirler yazıda yazılmak istenmediğinde yerine üç nokta konur. • Ona "Defol buradan...!" dedi. • Görgüsüz, ahlaksız,... bir kızdı. 5. Cümlede sıralanan varlıkların daha devam ettiğini belirtmek için üç nokta kullanılır ve üç noktadan sonra cümleye küçük harfle devam edilir. • İş başvurusu için diplomasını, nüfus kağıdını, resimlerini... dosyaya koydu. SORU İŞARETİ (?) 1. Soru cümlelerinin sonuna konur. • Bana darıldın mı? • Anlaşmayı ne zaman imzalayacaklarmış? 2. Bilinmeyen ya da doğruluğu kesin olmayan bilgilerin, tarihlerin yerine konur. • Şair Necati (? - 1674) XVII. yy.'ın önemli isimlerindendir. • İlk yazı M.Ö. 5000 ? yıllarında kullanılmış 3. Şaşma, küçümseme, alay, inanmama gibi durumlarda cümle sonuna ya da ilgili kelimenin sonuna parantez içinde soru işareti (?) kullanılır. • Olağanüstü bir şarkıcı (?) gibi davranıyordu. • Sınavdan 100 (?) almış. ÜNLEM İŞARETİ (I) 1. Ünlem kelimelerinin sonuna veya ünlem cümlelerinin sonuna konur. • Ah! Ne kadar sıcak! • Of, çok sıkıldım! 2. Seslenmelerin sonuna konur. • Hey, arkadaşlar! 3. Yergi, küçümseme, alay, şaşma gibi tepkilerin ifadesinde parantez içinde ünlem işareti (!) kullanılır. • Bu keşfinle (!) dahiler (!) listesinde yer alman gerekir. KESME İŞARETİ (') 1. Özel ad, sayı ve büyük harfle yazılmış kısaltmalara çekim eki getirildiğinde, ek, kesme işaretiyle ayrılır. • Ayşegül'ün kardeşi 2000'in ilk ayında dünyaya gelmiş. • GAP'ın inşaatı yıllarca sürdü. 2. Şiirlerde, hece ölçüsüne uyum sağlaması amacıyla düşen ünlüyü belirtmek için kullanılır. • N'oldu bu halim? • Karac'oğlan der ki... 3. Dil bilgisinde ekler ve harflerden bahsederken bunların sonuna gelen çekim ekleri de kesme işaretiyle ayrılır. • Gelecek zaman eki -acak, -ecek'tir. • Türkçede kelime başındaki r ve l'nin ünlüyle söylendiğini biliyoruz. TIRNAK İŞARETİ (' ") 1. Cümlede özellikle vurgulanmak istenen kelime veya kelime grupları tırnak içinde yazılır. • Şiirde "aşk" duygusu tema olarak seçilmiş. • "Cumhuriyet" inandığımız ve güvendiğimiz bir rejimdir. 2. Birinin söylediği veya bir eserden alınan cümleler tırnak içinde yazılır. • M. Kemal, "Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!" demiştir. • Ona, "Yalnız kalmaktan hoşlanmıyorum." dedim. 3. Cümle içinde geçen dergi, gazete, eser adları, yazı başlıkları tırnak içinde yazılır. • Halide Edip'in "Handan" adlı romanını okudun mu? • Tanpınar, "Edebiyat Hayatı" adlı yazısını, "Sanat" dergisinde yayınlamıştı. KISA ÇİZGİ (-) 1. Satır sonunda sığmayan kelimenin ilk satırda kalan kısmının sonuna konur. Kısa çizgi konurken kelime hecelerine bölünür. Eğer özel ad satır sonuna rastladıysa özel adın eki sadece alt satıra geçecekse (') kesme işareti yeterlidir. • Onunla tatildeyken tanışmıştık. İkimiz de Çorum' dan gelmiştik. 2. Ara söz ve ara cümlelerin başına ve sonuna konur. • Bu muhteşem romanın yazarı -bütün eserlerini okuduğum Peyami Safa- çok değişik bir kişiliğe sahiptir. 3. Yer, yön.anlam ya da zaman bakımından ilgi oluşturan iki kelime veya iki sayının arasına konur. • Eğitimime 1977 - 1986 yılları arasında Sakarya'da devam ettim. • Türkçe-İngilizce sözlüğümü gördün mü? • Türkçe Ural - Altay Dil Ailesindendir. • Ankara - Diyarbakır uçuşu ertelendi. 4. Kelimeleri eklerine ayırmada ve kelimeyi hecelerine ayırmada kullanılır. • yaş-a-mak-tan (eklerine ayrılmış kelime) • Ça-nak-ka-le (hecelerine ayrılmış kelime) UZUN ÇİZGİ (-) Karşılıklı konuşmalarda konuşma cümlelerinin başına getirilir. - Nerden geliyorsun? - Okuldan. - Biraz yorgun görünüyorsun. - Evet, çok zor bir gündü. İki dersten sınavımız vardı. PARANTEZ () 1. Herhangi bir kelimenin eş anlamlısını, anlamını, açıklamasını belirtmek için kullanılır. • İsimlerin yerine kullanılan kelimelere zamiı (adıl) denir. • Bu haliyle çok klas (seçkin) görünüyordu. • Eserlerinde realizmden (gerçekçilik) etkilenmiştir. 2. Cümlede, açıklayıcı görevde kullanılan cümle dışı öğeler parantez içinde yazılır. Halk arasında bu açıklayıcı cümleler için "artı parantez" denir. • Sınavdan zayıf aldığını (hiç şaşırmadım, anlatıyordu. 3. Tiyatro eserlerinde hareketlen, duyguları, de koru ve kostümleri belirten cümleler veya kelimele parantez içinde yazılır. Profesör: (Şüpheci bakışlarla ve hafif bir gü lümsemeyle) Demek asistanım olmak istiyorsun Bunun ne demek olduğunu biliyor musun? 4. Cümle içinde verilen bazı bilgiler özellikle ta rihler parantez içinde yazılır. • M. Kemal Atatürk (1881 - 1938), XX. yüzyı İm en büyük lideridir. k•A) b) c) 1) 2 EĞİTİM SAYFASINA GERİ DÖN 
|
